Türkiye’nin son Şam Büyükelçisi Ömer Önhon, Cumhuriyet’ten İpek Özbey’in sorularını yanıtladı.
Putin ve Erdoğan’ın 29 Eylül’de gerçekleştireceği görüşme öncesi İdlib’e bir operasyon gündemi oluştu. Önhon, “İdlib’e kara harekâtı kanlı ve acı olaylara yol açar” uyarısı yaptı.
Önhon, Özbey’in sorularını yanıtladı:
Toplumsal medyada “İdlib bir şeylere hamile, daha doğrusu İdlib öne çıkarılarak Suriye’de bir şeyler pişiriliyor” biçiminde bir paylaşımınız oldu. Sizin yorumunuzdan birkaç gün sonra Rus basını, Rusya ile Şam rejimi güçlerinin Suriye’nin İdlib çatışmasızlık bölgesine müdahaleye hazırlandığını sav etti. Mart 2020’den beri nispeten sakin olan İdlib’de gerginlik neden arttı?
Bugün ne olduğunu anlamak için bir modül geriye gitmeliyiz. İdlib bölgesinde olağan olmayan bir durum var. 2016 sonunda Halep düştükten sonra, muhaliflerin bir kısmı Halep kırsalı ve İdlib’e gitti. Ondan sonra Astana’da çatışmasızlık bölgeleri oluşturulmasına karar verildi. Hedef, yıllardır abluka altında olan ve sivillerin çok ziyan gördüğü bu bölgelere insani yardım girişini mümkün kılmak, çatışmaları sona erdirmekti. Buralarda rejimin altında yaşamak istemeyen insanları otobüslerle İdlib’e gönderdiler, size burada dokunulmayacak, dediler. Lakin diplomaside bizim “salam politikası” dediğimiz prosedürlerle rejim ve Rusya vakit içinde bütün bu bölgeleri operasyonlarla geri aldı.
– İdlib hariç…
Evet, İdlib hariç. Geri aldığı yerlerdeki sivillerin ve silahlı milislerin bir kısmı da orada kaldı, silahlarını teslim ettiler. Rejimden kaçan ve o muahedeler uyarınca o bölgeden çıkarılan kümeler, Suriye’nin dört bir yanından İdlib’de toplandılar. İdlib’in savaştan evvelki nüfusu 1 milyon civarında, şimdiki nüfusu ise 4.5 milyon civarında… Ve orada şu anda HTŞ’nin hâkimiyeti var. Bu, El Kaide’den neşet etmiş, sonra onlardan koptuğunu açıklayan El Nusra, sonrasında Şam’ın Fethi Cephesi ve artık de HTŞ olan İslamcı bir yapılanma. 2017’den beri orayı ele geçirdi. Onun dışında Kafkasya ve Asya’dan gelen kümeler var. Çatışmasızlık bölgelerine dair muahedeyi hatırlayalım, “Ateş kesilecektir lakin terörist kümeler bu mutabakatın dışındadır” diyor. O devir şahsen şöyle düşünmüştüm: Ruslar bunu istedikleri üzere kullanacaklar! Artık ne yapıyorlar, gidip İdlib’i bombalıyorlar. “Hani harekât olmayacaktı” diyorsun, “iyi de biz teröristleri vuruyoruz” diyorlar. Yani mutabakatı istediği üzere yorumlayarak harekâtlarını sürdürüyorlar.
– “İstediği üzere yorumluyor” diyorsunuz ya tam da sormak istediğim: Ne vakit bunu yapmak istiyor da mutabakattaki o ifadeyi öne sürüyor?
Suriye’de çok aktör var ancak sahanın hâkimi kim derseniz, Rusya’dır. Şu anda en çok hangi aktör ipleri elinde tutup sağda solda oynatıyor derseniz o da Rusya’dır. Rusya alandaki durumu kendi siyasetlerini idame ettirmek ve Suriye üzerindeki gücünü hatırlatmak için kullanıyor. İsrail’e “Ben sana karışmam, sen gel işini gör” diyor, Suriye’ye “Ben buradan çekilirsem İsrail dümdüz eder” ya da “Türkiye çabucak yanı başında, şayet beni dinlemezsen Türkler seni ham yapar” derken bize geliyor, “Sığınmacı akımıyla ve terörist ataklarla karşı karşıya kalırsınız” kozunu kullanıyor. Şu anda İdlib vilayetinin üçte biri rejimin eline geçmiş vaziyette. Bahsettiğim beşerler dar bir bölgede toplandı. Doğal olmayan bir durum bu.
– Ne açıdan?
Rejim kendisini bu savaşın kazananı olarak görüyor. “Ben bu savaşı kazandım, topraklarımda silahlı kümelerin bulunmasına razı gelmem” görüşüyle hareket ediyor. Harekâtlarına bunu münasebet gösteriyor. 2020’de 5 Mart muahedesi imzalanmasına karşın o günden bugüne İdlib’de Rusya ve rejimin harekâtı hiç durmadı. “İstediğimiz olmazsa geliyoruz” iletisi veriyor.
– İdlib’e harekât neden bu kadar korkulan bir durum?
İdlib’e harekât iki bakımdan çok kanlı ve çok acı olaylara yol açacaktır. Bir sefer orada muhalifler konsolide olmuş durumda. Sen ne kadar bombalarsan bombala, eninde sonunda oraya kara kuvvetiyle gireceksin ve orada kimilerine nazaran 30, kimilerine nazaran 40, kimilerine nazaran 50 bin insan var. Bunlar savaşta pişmiş beşerler. Büyük bir kara muharebesi olabilir. Pekala, sivil beşerler ne olacak? Ya yazgısına razı olup, “Ölürsek ölürüz” diyecek yahut rejim denetimindeki bölgelere gidecek ki bu büyük bir risk ya da Türkiye’ye kaçacak. Bana sorarsanız en muhtemel adres, Türkiye. İdlib’de bir kara harekâtı başladığı takdirde Türkiye’ye sığınmacı akını yine olacaktır. Bu kaçınılmaz. İkincisi orada yaşanacak bir savaşın sonucu ne olur bilemem lakin her halükârda silahlı beşerler eninde sonunda bir yere gidecek. Yeniden gelecekleri tek adres, Türkiye olacak. Bunlar korku yaratan sorunlar. 11 Eylül’de üç askerimiz şehit oldu. Demek ki gerisinde kim varsa, Türk askerini gaye alan bir yapılanma da mevcut. Son devirde Türkiye’ye yakın olduğu söylenen beş silahlı kümenin yeni bir yapılanma dahilinde bir ortaya geldiklerini görüyoruz. Demek bir hazırlık var, herkes kendi durumunu ortaya koymaya çalışıyor.
– Neye hazırlık, kara harekâtına mı? “Bir şeyler olacak” ne demek?
Hem siyasi manada birtakım adımlar atılıyor olabilir hem de askeri manada… Olanları hatırlayalım. Ağustos sonunda Suriye’de yeni hükümet kuruldu. Yemin etme merasiminde Esad konuştu, ademimerkeziyetçilik ve mahallî idarelerin güçlendirilmesi üzerinde durdu. Bu, Kürtlere verilen bir bildiriydi. Kürtler şu anda ülkenin yüzde 25-30’unu elinde tutuyor ve buralar, en verimli bölgeler. Esad bir halde onu geri almak istiyor.
– Bunun için nasıl bir adım attı?
SDG’den bir heyet Moskova’ya gitti ve görüşmelerde bulundu. Terör örgütü PKK/PYD’nin yöneticilerinden İlham Ahmed başkanlığındaki birebir heyet artık Washington’da… Beyaz Saray’la görüşecek. New York’a da gideceklermiş. Yani BM toplantısının yapıldığı bir periyoda rastlayan bu türlü bir ziyaret ayarlanmış. Artık buradan bakınca hatırlayalım: Cumhurbaşkanı, ABD’de Biden ile bir görüşme gerçekleştiremedi. Erdoğan’ın New York’tan dönmeden evvel basın mensuplarıyla yaptığı toplantıda ABD’yle bağlar konusundaki söyledikleri de aslında durumu net olarak ortaya koyuyor. Bu ortada bir gün evvel Çavuşoğlu, Blinken ile görüştüğünü, tekrar birkaç gün evvel bakan yardımcısı Sedat Önal, mevkidaşıyla konuştuğunu hatırlayalım. Bu toplantılarda kesinlikle Suriye konusu ele alınmıştır. İddiam olumlu manada bir şey çıkmadı, çıksaydı duyardık. Benim orada merak ettiğim şu: Sanki o görüşmelerde Suriye’nin geleceğine dair siyasi ataklar konuşulmuş mudur, hiç zannetmiyorum. Geçenlerde CENTCOM Kumandanı, Suriye’nin kuzeyine gidip Mazlum Kobani ile görüştü. Ne görüştüler? Koca CENTCOM Kumandanı… Sanki bizimkilere bilgi verildi mi; sanmıyorum. Bütün bunlara bakınca bir şeylerin kaynadığını görüyorsunuz.
– Mevzuyu açtınız, oradan devam edelim: ABD dönüşü Erdoğan’ın açıklamalarında “S-400 işi bitmiştir”, “Biden ile gidiş pek hayra alamet değil” kelamları ve Putin ile baş başa görüşeceği konusu öne çıkıyor. Tüm bu fotoğrafa baktığınızda ne görüyorsunuz?
ABD ile ortamızda bir dizi soru var ve bu meselelerin tahlili için hiçbir adım atılmadı. Sıkıntılar giderek girift bir hal alıyor ve çözülemeyecek duruma geliyor.
– Ortaya gireyim, bu cümleniz aslında Erdoğan’ın, oğul Bush, Obama ve Trump ile sorun yaşamadığına da itiraz eden bir cümle…
Olağan, Obama’nın son devrinde Türkiye’yle doğrusu güzel bir periyot geçirdiğini hatırlamıyorum. Bu ortada Suriye sıkıntısı bu noktaya geldiyse sorumlularından biri de Obama’dır. İkincisi Trump periyodu, ki bu çok tuhaf bir bağdı. Cumhurbaşkanımıza bir gün “en yakın dostum” derken sonraki gün “Kendine gel, kötü yaparım” diyen bir adam… İstikrarsız bir bağlantıydı o. Artık en azından Biden ile olağan seyrinde gidiyor, anlaşılamadığını her iki taraf da görüyor. Kötü lakin bu manada daha olağan bir ilişki!
– Altı yıl sonra Putin ve Esad yüz yüze görüştü. Türk askerinin taarruza uğramasından yalnızca dört gün sonra. Görüşmeye geniş manalar yüklendi. 29 Eylül’de de Erdoğan-Putin görüşmesi var. Bu buluşmanın baş başa olmasının manası nedir?
Putin-Esad görüşmesinden çok fazla bilgi verilmedi. Lakin Putin’in bir kelamı dikkat cazipti, “Bölgede yabancı askeri güçlerin mevcudiyetinin kabul edilemeyeceğini, durumu berbata götürdüğünü” söyledi. Esad ve Putin sonrasında Türkiye’nin ismini geçirmeden silahlı güçlerin varlığından kelam etti. Demek ki bir halde 29’undaki görüşmede gündeme gelecek. Baş başa olma problemine gelince, bu işler genelde şöyle olur: İki başkan baş başa otururlar, bazen yanlarına dışişleri bakanlarını alarak görüşürler. Sonra heyetler ortası görüşmeye geçerler. Bu normali. Lakin ziyaret boyunca hiçbir teknik heyetin bir ortaya gelmemesi, görüşmemesi, yalnızca iki başkanın baş başa görüşmesini başımda canlandıramıyorum. Muhtemelen iki önder baş başa görüşecektir fakat dışişleri bakanı, istihbarat liderleri, savunma bakanları da muhataplarıyla görüşecektir. Bu ortada İsrail Dışişleri Bakanı, Moskova’ya gittiğinde Lavrov’la basın toplantısı yaptı. Lavrov, “İdlib’de hâlâ istediğimiz sonuca gelemedik. Türkiye, terör örgütleriyle gayret yükümlülüklerini yerine getirmiyor” dedi ve işaret fişeği o denli atıldı.
– Bu ortada Rus basınındaki bir argümana nazaran Putin, Erdoğan’ı Esad ile görüşmeye ikna etmeye çalışacak. Mümkün mü?
İki başkanın görüşeceği tek husus Suriye olmayacaktır, Afganistan başta olmak birçok mevzuda görüşeceklerdir. Benim iddiam, 29’unda iki önder Suriye’nin geleceğine yönelik önemli bir görüşme yapacak. Bu görüşmede ne olabilir diye düşündüğüm vakit aklıma Rusya tarafından “bir tahlil önerisi” yapılabileceği geliyor. Bir defa bütün bu Suriye sıkıntısını “Erdoğan, Esad ile görüşür mü” noktasına kitlemek yanlışsız değil. Komşu ülkeler savaşıyor dahi olsa görüşürler, görüşmelidirler de… Bu görüşmeleri gerekli seviyeler ve hallerde yaparlar. Zati yapılıyor da… İstihbarat liderlerinin görüştüğünü biliyoruz. Üst seviye resmi yetkililer, özel temsilciler görüşebilir lakin Esad ve Erdoğan görüşsün demek hakikat değil. Rusya’nın burada yaptığı Esad’ın meşruiyetini herkese kabul ettirmek. “Adam ülkesini savunmayacak mı?” deniyor. Tamam da hırsızın hiç mi hatası yok? Esad, kendi halkına karşı kimyasal silah kullandı. Kimyasal Silahlar Örgütü ile BM’nin oluşturduğu araştırma komitelerinin somut bilgileri söylüyor, ben söylemiyorum. Sarin gazı kullandı. IŞİD de 2-3 kere bu silahlara başvurmuş. Fakat IŞİD’in kullanmış olması Esad’ın kullanmasını yasal kılar mı? Kılmaz… İkincisi, en az 500 bin meyyit var Suriye’de. Değerli kısmı çocuk, bayan… Öbür taraf da öldürdü lakin Rejim’in öldürdüğü çok daha fazla. Rejim ve Rusya okul, hastane, pazaryeri üzere sivil yerleri gaye aldı. Çok vahşice bir formül ancak maalesef sonuç veren bir strateji oldu. Bana nazaran vahşice bir askeri stratejiyle hareket eden bu türlü bir başkana yasalmış üzere davranmak gerçek değil. Esad aslında Suriye’yi toparlayacak önder de değil. Şu olabilir: Geçiş devrinde Esad orada oturur fakat BM Güvenlik Konseyi’nin 2254 sayılı kararında belirtilen ve Rusya dahil bütün BMGK daimi üyelerinin üzerinde mutabık kaldığı parametreler temelinde en yakın vakitte yapılacak hür seçimlerde kazanan idaresi alır. Altını çizerek söylüyorum; şüphesiz komşu Suriye ile bir formda görüşme yapılmalı fakat Esad ile değil.
– Tamam, siz bu türlü düşünüyorsunuz lakin Putin bunu gündeme getirir mi tekrar de? Bu ortada Kremlin Sözcüsü Dmitry Peskov’un “Geniş yelpazede yapılacak bir toplantı olacak” diye ileti vermesi nasıl yorumlanmalı?
Bana nazaran gelir. “Suriye ile görüşün” derler muhtemelen. Ben Esad ile Erdoğan’ın görüşmesini pek mümkün görmüyorum.
0 Yorum